Standartet ndërkombëtare për pastërtinë e figurës (lustracionit) të funksionarëve të lartë publikë në vendimmarrjen e Komisionit të Venecias.
Menjëherë pas rënies së murit të Berlinit dhe lindjes së demokracive të reja në Evropën Qendrore e Lindore, gjatë viteve ’90 në shumicën prej shteteve ish-komuniste pati një valë masash ligjore për lustracionin me synim kryesor dekomunistizimin. Ndërkohë në mes të viteve 2000 në disa prej tyre – Shqipëri, Maqedoni, Çeki, Ukrainë, Lituani, Poloni e ndonjë tjetër – pati një valë tē dytë legjislacioni për lustracionin. Në shumicën e këtyre vendeve qëllimet e legjislacionit për lustracionin kanë qenë:
- përjashtimi i drejtuesve të rëndësishëm politikë ose adminstrativë të regjimit të mëparshëm komunist nga aktivitetet e jetës politike e publike në vend;
- publikimi/shpallja e emrave të bashkëpunëtorëve të regjimit diktatorial/totalitar;
- mundësia e ndjekjes penale ndaj atyre që kishin kryer krime të rënda për mbështetjen e regjimit diktatorial/totalitar, por që, për arsye politike, nuk ishin ndjekur penalisht më përpara.
Dëshiroj të sjell në vëmendje këtu se nuk ka asnjë instrument ndërkombëtar me karakter detyrues i cili e parashikon lustracionin në mënyrë të shprehur.
Komisioni i Venecias është vënë për herë të parë në lëvizje për të dhënë opinion për pastërtinë e figurës (lustracionin) nga Gjykata jonë Kushtetuese në vitin 2009. Bëhet fjalë për opinionin amicus curiae CDL-AD(2009)044, dhënë për Gjykatën tonë Kushtetuese për ligjin e lustracionit të vitit 2008 (përkatësisht ligji nr. 10.034, datë 22.12.2008 “Për pastërtinë e figurës së funksionarëve të lartë të administratës publike dhe të të zgjedhurve”), i cili në vijim u shfuqizua si i papajtueshëm me Kushtetutën nga Gjykata Kushtetuese (Vendimi V-9/10).
Opinioni amicus curiae i dhënë me këtë rast përcaktoi disa standarde kushtetuese e ndërkombëtare të lidhura me legjislacionin për lustracionin, të cilat në vijim shërbyen si referencë për opinione të mëtejshme të tij për ligjet përkatëse të lustracionit në Maqedoni në vitin 2012 dhe në Ukrainë në vitet 2014 e 2015.
Cilat janë standardet kushtetuese dhe ndërkombëtare të lidhura me legjislacionin për pastërtinë e figurës në opinionin e vitit 2009 të Komisionit të Venecias për Shqipërinë?
Në opinionin CDL-AD(2009)044, paragrafët 19-20, të Komisionit të Venecias për ligjin tonë të lustracionit të vitit 2008, janë përpunuar disa standarde ndërkombëtare e kushtetuese të lidhura me masat ligjore për lustracionin të cilat janë përpunuar duke u marrë nga 3 burime kryesore:
- jurisprudenca e Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut;
- jurisprudenca e Gjykatave Kushtetuese të shteteve anëtare të Këshillit të Evropës për masat e marra në rastet përkatëse;
- rezolutat e Asamblesë Parlamentare të Këshillit të Evropës: Rezoluta 1096(1996) “Masat për të çrrënjosur trashëgiminë e sistemeve totalitare komuniste” dhe Rezoluta 1481(2006) “Mbi nevojën për dënimin ndërkombëtar të krimeve të regjimeve totalitare komuniste”.
Standartet e përcaktuara në paragrafët 19-20 të CDL-AD(2009)044 të Komisionit të Venecias janë transpozuar (kopjuar të njëjtat pothuajse fjalë për fjalë) në pikën 38 të Vendimit të Gjykatës tonë Kushtetuese V-9/10.
Thelbi i këtyre standardeve kërkon që ligjet për pastërtinë e figurës duhet të jenë në përputhje me parimet e shtetit të së drejtës dhe të plotësojnë 4 (katër) kritere kryesore:
- Fajësia duhet provuar në çdo rast individual. Qëllimi i lustracionit nuk duhet të jetë dënimi i individëve që prezumohen të pafajshëm, por mbrojtja e demokracisë së re që ka lindur.
- Asnjë individ nuk mund t’i nënshtrohet procesit të lustracionit pa iu garantuar e drejta për t’u mbrojtur, prezumimi i pafajësisë dhe e drejta e apelimit në një organ gjyqësor të pavarur.
- Gjatë hartimit të një ligji për lustracionin, duhet të bëhet dallimi mes funksioneve dhe qëllimeve të ndryshme të lustracionit, që mund të jenë mbrojtja e demokracisë që sapo ka lindur apo ndëshkimi i fajtorëve sipas procedurave dhe garancive të ndjekjes penale mbi bazën e një kodi penal të rregullt.
- Lustracioni duhet të ketë kufizime fikse kohore, si përsa i përket zbatimit, ashtu përsa i përket periudhës së kontrollit.
Në vendimmarrjet vijuese të Komisionit për Maqedoninë në vitin 2012 (amicus curiae CDL-AD(2012)028) dhe për Ukrainën në vitet 2014 [opinioni interim CDL-AD(2014)044] e 2015 [opinioni CDL-AD(2015)012], ai (kupto: Komisioni i Venecias) theksoi domosdoshmërinë e respektimit të 4 kritereve të mësipërme si standarde të domosdoshme për zbatim në legjislacionin për lustracionin, duke iu referuar në mënyrë eksplicite opinionit për Shqipërinë.
Përveç referencës për zbatimin e këtyre standarteve, në vendimmarrjet e Komisionit për rastet e Maqedonisë dhe Ukrainës theksohen edhe specifika/standarde të tjera që duhet t’i zbatojnë ligjet e lustracionit, të cilat po i trajtojmë shkurtimisht më poshtë.
Në rastin e Maqedonisë, për shembull, në konkluzionet e veta Komisioni i Venecias theksoi se marrja e masave të lustracionit shumë kohë mbas fillit të proceseve demokratike në një vend të caktuar (i cili i ka krijuar prej kohësh institucionet demokratike dhe duhet të jetë në gjendje të mbrohet përmes zbatimit të shtetit të së drejtës) ngre dyshime për qëllimet finale të ligjit përkatës për lustracionin, për të cilin duhet të ketë arsye bindëse për ta nxjerrë e, sidomos, të ketë përparësi mbrojtjen e demokracisë dhe jo hakmarrjen. Komisioni në këtë rast theksoi se arsyet politike, ideologjike e partiake nuk duhet të jenë shkak për masat ligjore të lustracionit si stigmatizimi apo diskriminimi i kundërshtarëve politikë.
Në rastin e Ukrainës, Komisioni ritheksoi standardin se qëllimi i lustracionit nuk duhet të jetë ndëshkimi i personave të prezumuar fajtorë por mbrojtja e demokracisë së krijuar rishtaz.
Analiza nga ana jonë e rastit të Ukrainës paraqitet interesante pasi periudhat e kontrollit të ligjit përkatës të lustracionit janë dy: periudha e regjimit komunist nën Bashkimin Sovjetik deri në vitin 1991 dhe periudha e uzurpimit të pushtetit nga Presidenti Janukoviç nga 25 shkurt 2010 deri në 22 shkurt 2014. Për këtë arsye periudha e zbatimit të ligjit të lustracionit është çështje thelbësore, prandaj Komisioni vërejti se për raste të tilla lustracioni duhet të jetë një instrument/mjet i fundit dhe theksoi:
“Lustracioni është një metodë për t’u marrë me të kaluarën që duhet të zbatohet për sisteme të kaluara politike që kanë dhunuar të drejtat dhe dinjitetin e njeriut dhe jo me periudhën masuese kur është krijuar sistemi/rendi i ri u bazuar në garancitë e demokracisë dhe të drejtave të njeriut”.
Argumentat në favor të sa më sipër qëndrojnë për disa arsye: (1) një qeverisje demokratike është përgjegjëse përpara elektoratit, i cili mund t’i mohojë rizgjedhjen; (2) shteti i drejtuar nga një qeveri e ligjshme është vetë subjekt i standarteve kushtetuese dhe ligjore; (3) çdo shtet demokratik mund të kërkojë një minimum përgjegjshmërie nga funksionarët e vet publikë e, në rast të kundërt, mund t’i shkarkojë nga detyra e t’i vërë përpara përgjegjësisë pa pasur nevojë për t’ju drejtuar masave të lustracionit si mjet i posaçëm.
Një veçori tjetër interesante e rastit ukrainas përpara Komisionit të Venecias është një standard i përcaktuar në lidhje me pastërtinë e figurës, por që jo domosdoshmërisht është lustracion dhe lidhet me dekriminalizimin. Në rastin në analizë Komisioni vërejti:
“Ligji për Pastrimin e Qeverisë dallon nga ligjet e lustracionit të miratuara në shtetet e tjera të Evropës Qendrore e Lindore pasi ka qëllimin e zbatimit më të gjerë. Ai ndjeke dy qëllime të ndryshme. I pari ka të bëjë me mbrojtjen e shoqërisë nga persona të cilët, për shkak të sjelljes së tyre në të kaluarën, mund të krijojnë një rrezik potencial mbi regjimin demokratik të krijuar rishtaz. Qëllimi i dytë është pastrimi i administratës publike nga persona që janë përfshirë në korrupsion në shkallë të gjerë. Termi ‘lustracion’ në kuptimin e vet klasik përfshin vetëm qëllimin e parë.”.
Edhe ligji shqiptar i dekriminalizimit i vitit 2015 (ligji nr. 138/2015), duke vënë në fokus integritetin e të të zgjedhurve dhe funksionarëve publikë, ka të njëjtat qëllime si më sipër. Nën këtë prizëm vlem të theksojmë se ky ligj, meqë është hartuar së pari me synime lustracioni, sipas dispozitave të fundit është parashikuar ta ushtrojë fuqinë e tij për 10 vite.
Megjithatë, duke vlerësuar qëllimin e dytë, dekriminalizimin dhe pastërtinë e figurës së zyrtarit të zgjedhur dhe funksionarëve publikë, nën dritën e dallimit të bërë më sipër, mendoj që dekriminalizimi si fenomen dhe vijimësia e zbatueshmërisë për të zgjedhur zyrtarë me integritet nuk duhet të mbarojë në vitin 2025, sidomos nën dritën e problematikave të hasura me zbatimin e tij në zgjedhjet vendore të vitit 2019 me kryebashkiakët e zgjedhur e më pas të shkarkuar, që është tregues se filtrat partiakë të përzgjedhjes kishin dështuar.
Ky artikull është realizuar në kuadër të projektit “Promovimi i llogaridhënies së zyrtarëve të zgjedhur”, i mbështetur nga National Endowment for Democracy (NED) dhe realizuar nga Institutit i Studimeve Politike (ISP).
